مقدمه:
در چند سال گذشته چند حادثۀ حریق مهم در ساختمانهای موجود در کشور رخ داد که از این بین باید به حادثه دردناک ساختمان پلاسکو و پس از آن حادثۀ کلینیک سینا اشاره نمود. حریق ساختمان پلاسکو متأسفانه با ریزش کامل ساختمان و تلفات قابل توجه همراه بود و در عین حال باعث توجه بیشتر مسئولین و مردم به ایمنی ساختمانها در برابر آتش شد. خصوصاً نکتهای که بیش از همه مورد توجه مسئولان قرار گرفت و در گزارش هیأت ویژه ریاست جمهوری نیز بر روی آن تأکید شد، وضع مقررات و الزامات برای ارزیابی و بهسازی ساختمانهای موجود بود. این موضوع در مرکز تحقیقات و وزارت راه و شهرسازی مورد پیگیری قرار گرفت و از جمله در جلسه شورای تدوین مقررات ملی ساختمان، مورخ 30/2/96 تأکید شد که الزامات و مقررات مورد نیاز برای ساختمانهای موجود در زمینههای بهسازی سازهای و مهندسی آتش تهیه شود.
این موضوع به دلایل مختلف از پیچیدگیهای خاصی برخوردار است. برای آن دسته از ساختمانهای موجود که با مقررات جدید ساخته شدهاند، انتظار میرود که در صورت تعمیر و نگهداری مناسب از سیستمها، ساختمان از سطح قابل قبول ایمنی در برابر آتش برخوردار باشد، بنابراین چنانچه مقررات تعمیر و نگهداری بر اساس مبحث 22 مقررات ملی ساختمان بر آنها حاکم گردد، انتظار میرود شرایط مطلوب باشد. اما برای ساختمانهای قدیمی این موضوع صادق نیست، زیرا این دسته از ساختمانها در زمانی ساخته شدهاند که مقررات فعلی وجود نداشته و معمولاً هیچگونه الزام محافظت در برابر آتش در آنها رعایت نشده است. از طرف دیگر متأسفانه امکان پیاده کردن تمام مقررات جدید در ساختمانهای قدیمی وجود ندارد، بنابراین سیستمهای نظارتی برای تعیین سطح قابل قبول و پذیرش مسئولیت آن دارای مشکلات فنی و حقوقی هستند و لازم است تا دستورالعملها و مقررات در سطح ملی برای این موضوع تهیه شود. در این خصوص تیپبندی ساختمانهای موجود از نظر درجۀ اهمیت و کاربری باید مورد توجه باشد. همچنین تعیین معیارهای ارزیابی و تعریف سطوح قابل قبول بر اساس مشخصات ساختمان ضروری است.
شایان ذکر است که ویرایش سوم مبحث سوم مقررات ملی ساختمان، محافظت ساختمانها در برابر آتش که در بهمن 1395 ابلاغ شد، نسبت به ویرایشهای قبلی توسعه قابل توجهی یافته است که برای ساختمانهای پیش از آن، چنین سطحی از مقررات در ایران وجود نداشت. از طرف دیگر متأسفانه امکان پیاده کردن تمام مقررات جدید در ساختمانهای قدیمی وجود ندارد، بنابراین سیستمهای نظارتی برای تعیین سطح قابل قبول و پذیرش مسئولیت آن دارای مشکلات فنی و حقوقی هستند و لازم است تا دستورالعملها و مقررات در سطح ملی برای این موضوع تهیه شود. برای این منظور و برای تهیۀ چارچوب علمی و فنی دستورالعمل و نیز محتوای فنی آن مطالعات وسیعی صورت گرفت. ابتدا مروری بر دستورالعملهای ایمنی حریق ساختمانهای موجود در دنیا به عمل آمد. از جمله ضوابط تجویزی IEBC، IFC و NFPA 101 موردمطالعه قرار گرفت. از طرف دیگر، رویکرد اکثر مباحث مقررات ساختمانی در ایران، یک رویکرد تجویزی است و این رویکرد، به تنهایی نمیتواند پاسخگوی نیازهای ارزیابی و بهسازی ساختمانهای موجود باشد؛ زیرا برای هدف بهسازی از نظر ایمنی در برابر آتش به یک سیستم ارزیابی، موازنۀ ضوابط و تا حد امکان امتیازدهی نیاز است که متفاوت از یک چارچوب تجویزی است. نهایتاً یک چارچوب ارزیابی و بهسازی ساختمانهای موجود از نظر ایمنی در برابر آتش طراحی شد که در آن علاوه بر روش تجویزی برای شرایط مشخص، تفکر ارزیابی خطرپذیری و کاهش ریسک پیادهسازی شده، که در بهار سال 1400 تحت عنوان دستورالعمل ارزیابی و بهسازی ایمنی در برابر آتش برای ساختمانهای موجود، نشریة ض-922 ارائهشده است.
اهداف و دامنۀ کاربرد:
اهداف این دستورالعمل، در مرحلۀ اول افزایش ایمنی جانی و در موارد مقتضی افزایش ایمنی ساختمان، داراییها و فعالیت اقتصادی، در شرایط حریق، از طریق روشهای پیشگیری، حفاظت و مدیریت است. در مواردی مانند ساختمانهای بیمارستانها یا ساختمانهایی که باید به خدمات بیوقفه ادامه دهند، ایمنی جانی در ساختمان یا حتی در سطح جامعه، تا حدود زیادی وابسته به حفظ ساختمان و تجهیزات آن است؛ بنابراین در اینگونه موارد، روش ارزیابی و بهسازی باید با هدف تأمین سطح بالاتر ایمنی برای حفظ ساختمان و داراییها نیز صورت گیرد. همچنین در مواردی مانند موزهها و ساختمانهای تاریخی، ممکن است ایمنی جانی در بسیاری از موارد تأمین باشد، اما حفظ آثار و داراییهای موجود در ساختمان باشد که بهعنوان یک هدف مهم باید در فرایند ارزیابی مورد توجه قرار گیرد.
دامنۀ کاربرد این دستورالعمل به دو قسمت تجویزی برای مجوز تغییرات و عملکردی برای ساختمانهای موجود (غیر از تغییرات) تقسیم شده که در زیر شرح داده شده است:
- تغییرات (روش تجویزی): هرگونه عملیات تعمیرات، نوسازی، تغییر تصرف (کاربرد) و افزایش بنا در ساختمانهای موجود در صورتی مجاز است که بر اساس فصل 2 از این دستورالعمل، صورت گیرد.
- ارزیابی و بهسازی ایمنی در برابر آتش برای کل ساختمان (روش عملکردی): برای ساختمانهای موجود به شرح زیر، که نیاز به ارتقاء ایمنی در برابر آتش دارند (نه فقط برای عملیات نوسازی، تغییر تصرف و افزایش بنا)؛ ارزیابی، تعیین خطرپذیری و بهسازی کل ساختمان با استفاده از روش عملکردی صورت گیرد:
- اختیاری: این دستورالعمل میتواند برای همۀ ساختمانهای موجود و بخصوص ساختمانهایی که صدور پروانه و ساخت آنها قبل از ویرایش سوم مبحث سوم مقررات ملی ساختمان (1395) صورت گرفته و الزامات مبحث مذکور برای آنها اعمال نشده است، به صورت اختیاری و در صورت مقتضی به منظور دریافت گواهینامۀ ایمنی در برابر آتش از نهاد قانونی مسئول صدور گواهینامه فنی ساختمان استفاده شود.
- الزامی: اجرای این دستورالعمل برای ارزیابی و بهسازی ساختمانهای زیر الزامی است:
- آن دسته از ساختمانهای عمومی (با توجه به درجۀ اهمیت ساختمان) که بر اساس بند (ض) مادۀ 14 قانون مدیریت بحران ابلاغ شده در تاریخ 4/6/98 توسط مجلس شورای اسلامی ایران، بهسازی آنها بر اساس آئیننامۀ اجرایی که وزارت راه و شهرسازی (مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی) تهیه مینماید، لازم تشخیص داده شود.
- ساختمانهای دولتی که بر اساس قانون یا بخشنامههای دولت موظف به بهسازی از نظر ایمنی در برابر آتش شوند.
- آن دسته از ساختمانهای عمومی (با توجه به درجۀ اهمیت ساختمان) که طبق ضوابط و بخشنامههای دولت، وزارت راه و شهرسازی، شورای شهر یا سایر نهادهای حاکمیتی قانونی، ملزم به بهسازی از نظر ایمنی در برابر آتش شوند.
- ساختمانهای شخصی، بر اساس قوانین مربوط، مانند قانون تملک آپارتمانها یا ضوابط مبحث 22 مقررات ملی ساختمان، چنانچه ارتقاء ایمنی و بهسازی از نظر ایمنی در برابر آتش بر اساس نظر بازرس مطابق با قانون اسناد قانونی برای آنها الزامی شود. لازم به ذکر است برای ساختمانهایی که دارای خطرات خاص و مسائل پیچیده باشند، مانند وجود مواد شیمیایی، مهمات نظامی، فرایندهای خاص صنعتی و نظایر آنها، ارزیاب باید علاوه بر این دستورالعمل، از آئیننامهها و روشهای تخصصی مربوط بهرهبرداری نماید.
سرفصلهای دستورالعمل ارزیابی و بهسازی ایمنی در برابر آتش برای ساختمانهای موجود (نشریة ض-922):
- فصل اول: کلیات و تعاریف.
- فصل دوم: ضوابط تجویزی برای ساختمانهای در دست تغییرات.
- فصل سوم: اصول روش ارزیابی خطرپذیری حریق.
- فصل چهارم: مراحل ارزیابی خطرپذیری حریق.
- فصل پنجم: مدل امتیازدهی تدابیر محافظت در برابر آتش.
- پیوست الف: الگوی پیشنهادی برای فرم بازرسی و ارزیابی خطرپذیری حریق.
- پیوست ب (اطلاعاتی): فهرست بازرسی سریع خطرات آتشسوزی.
- پیوست ت (الزامی): عوامل کلیدی در ارزیابی راههای خروج (فرار از حریق).
- پیوست ث (اطلاعاتی): مدل پیشنهادی برای مستندسازی بازبینی ” ارزیابی خطرپذیری حریق”.